Dakila
Article by Sharmine
Dakila, isang maliit na baryo sa silangang bahagi ng Malolos, ay dating isang sitio sa loob ng huridiksyon ng Sta Isabel. Ilang daang taon na ang nakalipas, ang evacuees mula sa ibang lugar gaya ng Sta. Isabel, Guiguinto, at iba pang lugar na di nakayanan ang lupit ng mga espanyol na sumilong dito. Tinugis ng mga espanyol ang mga rebelde pero tuluyan din silang umatras.
Sa huling bahagi ng ika-19 na siglo ang mga tao ay nagsimulang linisin ang lugar upang ito ay matamnan ng tubo. Bumili ang ilang mga magsasaka na nag iisip ng pang negosyo ng mga makinarya para sa pagkuha ng asukal mula sa tubo. Ang mga tinuturing na sugar baron ng lokalidad ay ang yumaong Crisostomos, Bulaongs, Pascuals, Capitan Juan, Rnd Miguel Baato.
Hindi nagtagal, gumawa ng mga kanal ng irigasyon kaya napilitan ang mga tao na ibenta ang kanilang mga makinarya at magtanim na lamang ng palay. Sa panahon ng espanyol ang pinuno ay tinatawag na kabesa na kahulugan ay ulo. Siya ay may pananagutan sa kapitan para sa mga buwis ng baryo. Ang Cabeza ay may kakayahan na isulong sa kanyang bulsa ang lahat ng buwis para sa kanyang lokalidad. Ang mga hinirang na cabeza ay sina Messrs. Vicente Centeno, Gregorio Pascual, Andres Pascual, Julian dela Cruz, Luis de Guzman, at Alejandro de Robles. Ayon kay ginang Juana de Castro, isang cantenarian. Ang mga proyektong pampubliko ay isinasagawa sa karamihan sa pamamagitan ng sapilitang paggawa. Ang bahagyang paglabag sa ordinansa o hindi pagbabayad ng buwis ng sedula ay pinarusahan ng paghagupit. Pinasan ng mga cabeza ang bigat ng pagpapatupad ng ordinansa sa baryo.
Edukasyon
Noong panahon ng Espanyol ang mga tao ay dapat makuntento sa katutubong paaralan at ang yumaong si Pedro Castro ang unang guro noong 1975, ang unang klase ay inorganisa sa pamamagitan ng mahigpit na disiplina at dapat mag pokus sa pag aaral. Ang mga kababaihan ay hindi malayang pumasok sa mga paaralan. Buhay Panlipunan Sa lipunan, malayang pinaghalo ang mga Pilipino at Kastila; bagama't, sa pulitika, nagkaroon ng hindi pagkakapantay-pantay sa kanila.
Mataas ang posisyon ng kababaihan noong unang panahon, sila ay itinuturing na simbolo ng pag-ibig at inspirasyon ngunit hindi sila ganon kalaya dahil hindi sila pinapayagan na makihalubilo sa kalalakihan, makibahagi sa politika, makisali sa sports at propesyo. Sila ay dapat nasa bahay lamang at sinanay sila na dapat sundin ang malulupit na tuntunin, sila ay mahigpit na pina-chaperon habang nasa social affairs kagandahan, kahinhinan, pag sunod sa magulang, yan ang mga hanap ng mga lalaki sa mga babae.
Mga Piyesta at Libangan
Binuhay ng mga espanya ang panlipunan ng mga tao sa pamamagitan ng fiesta, pista at iba pang mga libangan gaya ng piging, paputok, gay na musika, mga prosisyon at pagtatanghal sa tiatro. Ang pista opisyal ay para sa kasiyahan gaya ng kaarawan, binyag at kasal, mga piknik at iskursiyon, naliliwanagan na buwan na "haranas", cards at parlor games. At mga kasiyahan naman ng masa ng tao ay sabong, kadalasang tuwing linggo o pista.
Panahon ng mga Amerikano
Noong panahon ng mga amerikano pinalitan nila ang meek (mexican coin) ng pilak na piso na tinawag na conant na nanggaling sa pangalan ni conan. Ang rice thresher, isang tradisyunal na kasangkapan ni Don Sotero Bulaong ng Sta. Isabel, ay ginagamit sa pag-aani ng palay, na nagtataguyod ng agrikultura at mga paniniwalang pangrelihiyon. Itinatag ang mga paaralan at hinikayat ang mga mag-aaral na makilahok. Ang mga bagong midya tulad ng mga libro, sports, at mga programa sa paaralan ay ipinakilala, nagpapabuti sa kalidad ng edukasyon at pakikilahok sa komunidad. Sinira ng mga tao ang lumang tanikala ng pagkaalipin at naging mas mapanindigan kaysa dati sa kanilang mga karapatan. Hindi na sila nangingilabot sa takot sa harap ng kanilang mga pinuno at hindi na sila hinalikan ang mga kamay ng kanilang mga prayle. Unti-unting nawala ang kanilang mga lumang kaugalian at itinatakwil ang kanilang pagiging inferiority complex. Ang isa pang makabuluhang impluwensya ng Amerika ay ang pagpapalawig ng karapatan sa pagboto sa mga kababaihan. Hindi na sila nakahiwalay sa makitid na hangganan ng tahanan. Naging mas aktibo sila sa bawat larangan ng pagpupunyagi ng tao.
Ang Baryo at Ikalawang Digmaang Pandaigdig Sa mga unang araw ng pananakop ng mga Hapon, maraming mga sundalo at opisyal, na nakatakas mula sa Bataan at iba pang larangan ng digmaan, at maraming makabayang sibilyan ang lihim na nag-organisa ng kanilang mga sarili sa mga yunit ng gerilya upang ipagpatuloy ang pakikipaglaban sa mga mananakop. Kaya nagsimula ang kilusang paglaban. Anibong, isang sitio sa hilagang bahagi ng Dakila ang naging sentro ng pagsasanay. Kabilang sa mga opisyal na na-recruit ay tatlong manggagamot, isang dentista, isang 2nd Lieutenant ng mga wala nang Philippine Scout, 3 guro at marami pang ibang nakakita ng aksyon sa Bataan. Mahina ang sandata, kaawa-awa ang pananamit, at hindi sapat ang pagkain, buong tapang nilang ipinagpatuloy ang mapait na pakikibaka laban sa kaaway. Sa kabutihang palad, tatlong miyembro lamang ng kilusan mula sa Dakila ang namatay sa isang mabangis na labanan sa mga Hapon sa parehong baryo. Hindi gaanong nagdusa ang baryo bilang resulta ng kamakailang digmaan. Sa mahigit 160 na bahay, iilan lamang ang nasunog ng mga Hapones. Ito ay dahil sa madalas na pag-atake sa kahabaan ng highway ng mga gerilya. Ang mga Japs ay hindi nakagawa ng mga kalupitan, at hindi rin sila nagtagumpay sa kanilang pagnanais na halayin ang mga kababaihan.
Nagkaroon ng mahigpit na pagtutulungan ang mga taga-baryo noong panahon ng pananakop. Ang ani ng palay ay hindi pinayagang lumabas ng baryo. Isang uri ng isang kooperatiba ang itinatag. Mahigpit na ipinagbabawal ang pagbebenta ng mga naturang pagkain lalo na ng bigas, camotes, saging, sa mga tao sa ibang baryo. Ang bigas ay maaaring ibenta lamang sa mga residente ng baryo. Nagdusa ang mga taga-baryo ngunit hindi gaanong kumpara sa iba.